Lo ngại trước quyết định 'đóng băng' tài sản Nga của EU
EU quyết định đóng băng vô thời hạn tài sản Ngân hàng Trung ương Nga tại châu Âu nhằm tháo gỡ khoản vay cho Ukraine. Tuy nhiên, động thái này tiềm ẩn nguy cơ chia rẽ nội bộ do vấp phải phản đối từ một số nước thành viên.
Liên minh châu Âu (EU) đã đạt được thỏa thuận phong tỏa các tài sản của Ngân hàng trung ương Nga đang bị giữ tại châu Âu, trị giá khoảng 210 tỷ euro (hơn 246 tỷ USD), cho đến khi nào còn cần thiết thay vì phải gia hạn lệnh đóng băng định kỳ 6 tháng một lần như trước đây. Theo giới quan sát, quyết định táo bạo chưa từng có này đánh dấu bước điều chỉnh quan trọng trong chính sách trừng phạt Nga và hỗ trợ Ukraine của EU, khi nó có thể giúp EU duy trì sức ép với Nga và bảo đảm nguồn lực cho Ukraine trong những năm tới. Tuy nhiên, động thái nói trên cũng sẽ buộc châu Âu phải đối mặt với những hệ lụy sâu rộng về pháp lý, uy tín tài chính và vị thế toàn cầu.
Toan tính của EU khi đóng băng tài sản Nga
Việc Liên minh Châu Âu quyết định đóng băng dài hạn tài sản của Nga không chỉ đơn thuần là một thủ tục kỹ thuật, mà còn là một bước ngoặt chiến lược mang nhiều tầng ý nghĩa đối với cả nội bộ EU lẫn bối cảnh quốc tế hiện nay. Trước tiên, đây là giải pháp thực tiễn và cấp bách nhất nhằm tháo gỡ khó khăn ngân sách cho EU. Trong tình thế “tiến thoái lưỡng nan”, khi EU vừa phải duy trì cam kết hỗ trợ Kiev vừa đối diện với nguy cơ suy thoái kinh tế và làn sóng phản đối từ cử tri về việc liên tục tài trợ viện trợ, việc tận dụng lợi nhuận từ tài sản bị đóng băng của Nga đã trở thành chiếc “phao cứu sinh”. Thay vì tiếp tục rút ngân sách quốc gia vốn đã eo hẹp, EU chuyển gánh nặng trả nợ cho Ukraine từ vai người dân sang chính tài sản của Nga, giảm áp lực lên người đóng thuế châu Âu.
Việc đóng băng vô thời hạn cũng được xem là bước then chốt nhằm thuyết phục Bỉ, quốc gia nơi lưu giữ phần lớn tài sản Nga bị phong tỏa thông qua trung tâm lưu ký Euroclear, ủng hộ kế hoạch cho Ukraine vay tới 165 tỷ euro trong giai đoạn 2026 – 2027 để trang trải cả nhu cầu quân sự lẫn dân sự.
Theo đề xuất, Ukraine chỉ hoàn trả khoản vay khi Nga thanh toán bồi thường xung đột, khiến cơ chế này trên thực tế mang tính hỗ trợ dài hạn. Nhờ đó, Ukraine có thể duy trì vận hành bộ máy nhà nước và quân đội mà không phải phụ thuộc hoàn toàn vào các gói viện trợ ngắn hạn, thiếu ổn định từ phương Tây.
“Vấn đề là Mỹ đã ngừng tài trợ cho Ukraine và toàn bộ ý tưởng hiện nay là EU phải gánh vác chi phí. Nếu không có tiền của EU, hoặc không có sự bảo lãnh tài chính của EU, Ukraine sẽ không thể tồn tại về mặt tài chính vì IMF không sẵn sàng cho Ukraine vay tiền nếu không có sự bảo lãnh của EU. Ngân sách Ukraine đang thâm hụt rất lớn và chúng ta thậm chí còn chưa đề cập đến nhu cầu của quân đội. Vì vậy, điều cốt yếu là số tiền này rất quan trọng đối với Ukraine, và EU phải tìm cách cung cấp tiền cho Ukraine.”
Nước cờ chính trị cao tay này của EU cũng nhằm giải quyết rủi ro từ phía Mỹ. Quyết định trên được đưa ra trong bối cảnh xuất hiện “kế hoạch hòa bình” do các đặc phái viên Mỹ và Nga soạn thảo, theo đó đề xuất EU giải phóng tài sản đóng băng để cả Ukraine, Nga và Mỹ cùng sử dụng - một ý tưởng bị châu Âu bác bỏ.
Trên hết, với quyết định đóng băng vô thời hạn tài sản Nga, EU còn giải quyết được rào cản kỹ thuật nội bộ khi các quy định hiện tại buộc phải gia hạn trừng phạt mỗi 6 tháng. Điều này tiềm ẩn rủi ro khi chỉ một thành viên phủ quyết có thể khiến tài sản bị giải phóng, làm mất nguồn trả nợ. Việc kéo dài chu kỳ gia hạn lên 36 tháng hoặc vô thời hạn giúp lấp đầy lỗ hổng này, đảm bảo sự ổn định trong thời gian dài.
“Chúng tôi muốn hòa bình. Và không ai muốn hòa bình hơn Ukraine. Vì vậy, chúng tôi đang gửi một tín hiệu rất mạnh mẽ tới người dân Ukraine rằng chúng tôi sẽ kiên trì theo đuổi mục tiêu lâu dài. Chúng tôi có thể trang bị cho họ phương tiện để tự vệ. Và quan trọng hơn nữa, phương tiện để dẫn dắt các cuộc đàm phán hòa bình từ vị thế mạnh mẽ.”
Quyết định mới cũng giúp vô hiệu hóa quyền phủ quyết của một số quốc gia thành viên có quan điểm thân Nga, điển hình là Hungary và Slovakia, vốn thường tận dụng chu kỳ gia hạn ngắn để gây sức ép hoặc mặc cả lợi ích. Khi thời hạn đóng băng được kéo dài, EU đã tước đi công cụ này, góp phần ổn định chính sách đối ngoại của toàn khối.
Bước đi khoét sâu sự chia rẽ trong nội bộ EU
Một số ý kiến cho rằng quyết định đóng băng vô thời hạn tài sản bị phong toả của Nga là dấu hiệu thay đổi tư duy của EU, từ thế “phòng thủ” sang “tấn công” trên mặt trận kinh tế. Việc sử dụng tài sản của một quốc gia có chủ quyền để hỗ trợ đối thủ của quốc gia ấy là động thái mạnh mẽ, khẳng định rằng Nga sẽ phải tự chịu trách nhiệm tài chính cho những thiệt hại trong cuộc xung đột. Đồng thời, nó cũng gửi thông điệp tới Moscow rằng phương Tây đã tìm ra cách duy trì cuộc chiến tiêu hao về tài chính lâu dài, ngay cả khi sự đồng thuận chính trị đang có dấu hiệu giảm nhiệt. Tuy nhiên, quyết định trên vẫn gây tranh cãi trong nội bộ EU. Hungary và Slovakia công khai phản đối, cho rằng việc sử dụng tài sản Nga có thể làm gia tăng căng thẳng và cản trở các nỗ lực hòa bình.
Việc sử dụng tài sản bị đóng băng của Nga để tài trợ cho Ukraine từ lâu đã là vấn đề gây tranh cãi trong EU do lo ngại những rắc rối về pháp lý, cũng như nguy cơ xung đột kéo dài. Chính vì thế, dù các nước EU nhất trí với thỏa thuận, nhưng quyết định này chưa phản ánh sự đồng thuận tuyệt đối của EU.
Thủ tướng Hungary Viktor Orban chỉ trích quyết định được EU thông qua bằng cơ chế biểu quyết thiếu công bằng. Ông cũng cảnh báo rằng quyết định này sẽ gây tổn hại không thể khắc phục cho EU và tuyên bố Budapest sẽ tìm cách “khôi phục trật tự pháp lý”.
Thủ tướng Slovakia Robert Fico cũng nhấn mạnh, tại cuộc họp của Hội đồng châu Âu sắp tới, ông sẽ không thể ủng hộ bất kỳ giải pháp nào cho nhu cầu tài chính của Ukraine, bao gồm việc chi trả chi phí quân sự trong những năm tới.
“Tôi không tìm kiếm bất kỳ lý do bào chữa nào, cả về tài chính hay pháp lý, cũng không biện minh cho các rủi ro liên quan đến việc sử dụng tài sản bị đóng băng của Nga, hay thực tế Slovakia hiện không đủ khả năng tài chính để tham gia kế hoạch của Ủy ban châu Âu chi trả chi phí quân sự cho Ukraine. Chính sách hòa bình mà tôi kiên định theo đuổi không cho phép tôi bỏ phiếu ủng hộ việc kéo dài xung đột, bởi việc chi hàng chục tỷ euro cho quân sự đồng nghĩa với kéo dài chiến tranh. Việc sử dụng tài sản bị đóng băng của Nga còn có thể trực tiếp gây phương hại tới các nỗ lực hòa bình của Mỹ, vốn dựa vào nguồn lực này để tái thiết Ukraine.”
Trong khi đó, theo truyền thông Mỹ, một số quốc gia khác, trong đó có Italy, Malta và Bulgaria, cũng đã bày tỏ lo ngại về các rủi ro pháp lý, tài chính và tiền lệ lâu dài của việc sử dụng tài sản bị đóng băng, đồng thời kêu gọi EU tiếp tục xem xét các phương án thay thế, như phát hành nợ chung của EU để hỗ trợ Ukraine.
Trong bối cảnh còn những tranh cãi liên quan quyết định mới của EU, Hội đồng châu Âu dự kiến họp thượng đỉnh vào ngày 18/12 tới để hoàn tất các chi tiết liên quan, trong đó có việc bảo đảm chia sẻ rủi ro pháp lý cho Bỉ - nơi phần lớn tiền gửi của Ngân hàng Trung ương Nga được lưu giữ - trong trường hợp Nga tiến hành kiện tụng. Không thể loại trừ nguy cơ EU phải gánh rủi ro tài chính nếu Nga thắng kiện. Việc Bỉ yêu cầu cơ chế chia sẻ trách nhiệm pháp lý cho thấy ngay cả các nước “trung tâm” của EU cũng không hoàn toàn yên tâm.
“Với trách nhiệm của các chính trị gia, chúng tôi hiện có nhiều lo ngại. Đề xuất đang được xem xét kỹ về các điểm yếu, khía cạnh pháp lý và rủi ro tài chính. Nhiều vấn đề mang tính kỹ thuật cần làm rõ, liên quan đến điều khoản bảo lãnh, cơ chế thanh lý và việc chia sẻ gánh nặng.”
“Trong tương lai, quyết định sử dụng tài sản bị đóng băng để hỗ trợ Ukraine sẽ đối mặt nhiều thách thức. Các vướng mắc có thể đến từ Bỉ, liên quan đến thời điểm và cách thức chuyển giao. Tranh cãi cũng có thể phát sinh nếu EU muốn đưa số tài sản này vào nợ công, khi Slovakia và Hungary nhiều khả năng sẽ phản đối mạnh mẽ.”
Hệ lụy đối với liên minh châu Âu
Giới chuyên gia đánh giá với việc phong toả vô thời hạn tài sản Nga, Liên minh châu Âu đã thực hiện bước chuyển rõ rệt từ “đóng băng tài sản” sang việc hợp thức hóa khả năng sử dụng tài sản chủ quyền của một quốc gia khác. Bằng việc “khóa chặt” tài sản Nga, EU cho thấy họ đã sẵn sàng sử dụng các lá bài chiến lược. Tuy nhiên, lá bài này của EU cũng có nguy cơ gây ra những hệ lụy pháp lý, tài chính và địa chính trị sâu rộng, có thể vượt xa khuôn khổ cuộc xung đột Ukraine.
Nga đã lên tiếng phản đối mạnh mẽ quyết định EU, cho rằng việc sử dụng tài sản của mình là trái với luật pháp quốc tế vi và phạm nguyên tắc miễn trừ chủ quyền quốc gia, đồng thời cảnh báo về các biện pháp đáp trả nghiêm khắc.
“Tôi xin nhắc lại rằng bất kỳ hành vi thao túng nào đối với tài sản của Nga do EU và các đồng phạm thực hiện sẽ không thể không bị đáp trả mạnh mẽ. Trách nhiệm đối với mọi hậu quả tiêu cực đối với nền kinh tế toàn cầu sẽ thuộc về những bên khởi xướng các kế hoạch này”.
Trong một động thái cho thấy Nga đang có các bước đi pháp lý cụ thể, Ngân hàng Trung ương Nga cho biết đã khởi kiện Euroclear - trung tâm lưu ký chứng khoán có trụ sở tại Brussels (Bỉ), nơi nắm giữ khoảng 185 tỉ euro trong tổng số tài sản Nga bị đóng băng ở châu Âu, lên một tòa án ở Moscow để yêu cầu bồi thường thiệt hại. Theo giới quan sát, vụ kiện này chỉ là một phần trong chiến lược rộng lớn hơn mà Moscow có thể thực hiện nhằm bảo vệ tài sản của mình.
“Vụ kiện này có một số ý nghĩa mang tính biểu tượng. Nó gửi một tín hiệu rằng Nga sẽ sử dụng tất cả các cơ chế pháp lý hiện có để chống lại các nỗ lực của EU nhằm sử dụng tài sản của mình, bao gồm nhiều tổ chức quốc tế, quốc gia và trọng tài, cũng như thậm chí cả các thủ tục hành pháp tiềm năng ở các khu vực pháp lý khác.”
Nhiều chuyên gia cảnh báo quyết định đóng băng vô thời hạn tài sản ngân hàng Trung ương của một quốc gia có chủ quyền đang đặt ra tiền lệ chưa từng có. Dù Liên minh châu Âu đã đạt được bước tiến quan trọng về mặt kỹ thuật trong việc duy trì đóng băng tài sản Nga, nhưng về lâu dài khó tránh khỏi nguy cơ EU bị cuốn vào các tranh chấp pháp lý phức tạp, sự suy giảm uy tín của các trung tâm tài chính châu Âu và quan trọng hơn, là sự lung lay của các chuẩn mực vốn được coi là nền tảng của trật tự tài chính quốc tế.
Theo Công ước Liên hợp quốc về Miễn trừ Nhà nước (UNCSI 2004), tài sản của một quốc gia không thể bị tịch thu mà không có phán quyết tòa án. Việc sử dụng tài sản của Ngân hàng Trung ương Nga và bị Nga cáo buộc là “đánh cắp” có thể dẫn đến các vụ kiện tại Tòa án Công lý quốc tế (ICJ).
Ngoài các biện pháp pháp lý quốc tế, Nga có thể gia tăng sức ép đối với tài sản và lợi ích của châu Âu tại Nga, đồng thời đẩy nhanh chiến lược giảm phụ thuộc vào đồng euro và các định chế tài chính phương Tây. Những bước đi này, dù không mang lại hiệu quả tức thì, vẫn có thể góp phần làm sâu sắc thêm xu hướng phân mảnh tài chính toàn cầu, nơi các khối kinh tế lớn tìm cách xây dựng hệ sinh thái riêng để giảm thiểu rủi ro địa chính trị.
Không chỉ Nga, nhiều quốc gia khác cũng đang theo dõi sát sao diễn biến tại châu Âu. Với họ, câu hỏi đặt ra không phải là đúng - sai trong một cuộc xung đột cụ thể, mà là độ an toàn dài hạn của dự trữ quốc gia khi được đặt tại các trung tâm tài chính phương Tây. Nếu việc phong tỏa vô thời hạn trở thành thông lệ trong các cuộc đối đầu lớn, các nước có thể buộc phải điều chỉnh chiến lược dự trữ, đa dạng hóa điểm đến và tìm kiếm các cơ chế thanh toán thay thế. Về lâu dài, điều này có thể làm suy yếu vai trò trung tâm của châu Âu trong hệ thống tài chính toàn cầu.
Các nhà lãnh đạo châu Âu vẫn chưa đạt được thỏa thuận về khoản vay cho Ukraine. Nếu được thông qua tại Hội nghị Thượng đỉnh EU vào ngày 18 và 19/12 tới, kế hoạch này có thể mang lại nguồn lực khẩn cấp cho Ukraine nhưng sẽ mở ra những hệ lụy pháp lý, tài chính, kinh tế và an ninh sâu rộng.
Trong bối cảnh trật tự quốc tế đang tái định hình, quyết định phong tỏa vô thời hạn tài sản chủ quyền của Nga không chỉ là phép thử đối với sự đoàn kết của EU mà còn là bài kiểm tra nghiêm khắc đối với chính những nguyên tắc mà phương Tây lâu nay vẫn coi là nền tảng của luật pháp và kinh tế toàn cầu.
